Armando

Hoewel zijn elf bundels cyclisch en verhalend zijn, is Armando geen toegankelijke dichter. Zijn thematiek is zwaar; zonder uitzondering gaat het over (oorlogs)geweld, de relatie tussen dader en slachtoffer, schuld en boete en de onbarmhartige voortgang van de natuur. Zelfs deze ‘Natuur’ is bij deze dichter altijd gewelddadig. In Ze kwamen is ‘Groei’ net als in de ‘agrarische cyclus’ synoniem met ‘vernietiging’: “Als een droevige stengel met / groen bloed, / dat na een doorzichtige gedaante / het terrein gaat teisteren: / dezelfde stengel.”

In zijn literaire werk hanteert Armando een streng idioom dat als een particuliere code geldt: hij gebruikt steeds dezelfde woorden en andere woorden sluit hij uit. Onveranderd is de hoofdpersoon dezelfde anonieme, eenzame strijder die tegelijkertijd dader en slachtoffer is: “hij, die zijn heerser is en zichzelf bewoont weet / wie één zal zijn: offer en dader” (uit: ‘De denkende, denkende doden’ in Herinneringen, 1973). ‘Schuld’ is het kernthema dat de andere thema’s verenigt. Armando’s poëzie moet worden gelezen als een vergeefse poging om vanuit een worsteling met dit begrip de tegenstellingen die in de thema’s besloten liggen, op te heffen.

De basis van Armando’s oeuvre wordt gevormd door zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog. De thematiek heeft een algemeen en universeel karakter, lees bijvoorbeeld de volgende regels uit ‘ze zijn begonnen met het werk het werk’ uit De naam in een kamer uit zijn Verzamelde gedichten.

ze werden gedood nee ze werden vermoord nee ze
moesten gedood worden
het was de vijand van de vijand
gesproken woorden van toen en later
in ernstige eeuwigheid.

Ook verwijst hij naar Bijbelse en mythologische teksten over schuld en boete. Zo vraagt de ‘ik’ in ‘De hand en de stem’ zich af: “ben ik mijn broeders hand?”

De poëzie die Armando in de jaren zestig schreef vormt een breuk met zijn overige gedichten. De thematiek is in readymades als deze uit ‘de agrarische cyclus’ dezelfde: “met stalen tanden. / de wortels van het gezaaide gewas worden niet beschadigd. / het onkruid wordt in de kiem gedood. / met stalen tanden. // het effect ‘schoon land’ moet verbluffend zijn.”

Vanuit Berlijn, waar hij zich in 1979 vestigde, brak Armando begin jaren tachtig als beeldend kunstenaar internationaal door. Sinds die tijd wordt ook zijn literaire werk positief ontvangen. Vanaf 2003 publiceerde hij meerdere bundels met ultrakorte verhalen, die men als prozagedicht kan lezen. Bibliografie

Poëzie

Verzamelde gedichten (bezorging en nawoord Trudie Favié), De Bezige Bij, Amsterdam, 1999 (2de vermeerderde druk 2003)
Gedichten 2009, Augustus, Amsterdam, 2009 (VSB-poëzieprijs 2011)
Ze kwamen, Gedichten, Augustus, Amsterdam, 2011
Waarom? Nbc - Koppernik, Amsterdam 2015
Liever Niet, Atlas Contact, Amsterdam, 2017

Proza

Schoonheid is niet pluis, Verzameld proza (bezorging en nawoord Trudie Favié), De Bezige Bij, Amsterdam, 2003
De haperende schepping (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2003
Het wel en wee (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2005
Gedoe (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2006
Soms (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2007
Nee (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2008
Dierenpraat en andere dierenverhalen, Augustus, Amsterdam, 2009
Eindelijk (ultrakorte verhalen), Augustus, Amsterdam, 2009
Berlijn, Samenstelling en nawoord Trudie Favié. Augustus, Amsterdam, 2009
De stilte / Die Stille (bibliofiele, tweetalige uitgave, met drie lithografieën van de auteur, gedrukt door Rento Brattinga. Duitse vertaling: Marlene Müller-Haas), Ergo Pers, Gent 2011
De ss’ers. nederlandse vrijwilligers in de tweede wereldoorlog (met Hans Sleutelaar), De Bezige Bij, Amsterdam, 1967
Herenleed. Vijfentwintig jaar Weemoed en Verlangen (met Cherry Duyns), De Bezige Bij, Amsterdam, 1997

Toelichting: In Verzamelde gedichten (1999) werden alle gedichten gebundeld die Armando tussen 1954 en 1999 heeft gepubliceerd. De tweede druk werd vermeerderd met de gedichten die tussen 1999 en 2003 verschenen. In Schoonheid is niet pluis. Verzameld proza verschenen de proza-uitgaven die Armando, op een uitzondering na, tussen 1973 en 203 bij Uitgeverij de Bezige Bij heeft gepubliceerd. Niet opgenomen werden de documentaire boeken De ss’ers. nederlandse vrijwilligers in de tweede wereldoorlog (met Hans Sleutelaar), Geschiedenis van een Plek (met Hans Verhagen en Maud Keus) De Boksers en Mensenpraat. Ook niet opgenomen werden de samen met Cherry Duyns geschreven teksten van de televisie- en theaterprogramma’s Herenleed.