Toon Tellegen

‘Ik hoorde van iemand dat ik een kamer was’. Zo begint een gedicht van Toon Tellegen. Het is een voor zijn poëzie kenmerkend begin, er wordt verder niets in uitgelegd, we moeten ervan uitgaan dat dit nu de werkelijkheid is waarin het gedicht zich zal afspelen. En inderdaad, het personage grijpt de kans om zich als een kamer te beschouwen: ‘Een kamer! dacht ik. Misschien wel een salon!’ Hij werkt dit inzicht verder uit om vervolgens te concluderen: ‘maar toen ik verder dacht ontbraken er muren aan mij, en deuren en schuin naar binnen vallend licht’.
 
Tellegen experimenteert met de menselijke identiteit en het gedicht is de plek bij uitstek waar daarover wordt nagedacht. Dat klinkt nogal zwaarwichtig, maar als er iets opvalt aan deze poëzie dan is het wel de luchtige, lucide toon en het niet-filosofische, juist zeer beeldende en vertellende karakter ervan. De meeste gedichten zijn kleine verhalen en hebben door hun vrije regelval ook de vorm van over versregels verdeeld proza.
 
Alles is mogelijk in de wereld van deze gedichten. Om de hoek van de straat woont bijvoorbeeld een menseneter, die zo’n ongelooflijke honger heeft dat hij ze met stapels tegelijk eet. ‘Hoor hem eten, om nieuwe mensen schreeuwen!’ Een ernstige situatie voor al die duizenden mensen die nu verscholen zitten in het riet. De associatie dat de mens zo breekbaar is als riet lijkt onvermijdelijk.
 
De grootste verrassing van dit werk is dat Tellegen alles letterlijk neemt en daardoor een vloed aan betekenissen laat ontstaan. Neem dit directe en intrigerende begin: ‘Een man valt soms ten prooi aan twijfel, besluit zich te splijten, gaat twee kanten uit’. Na een tijdje gespleten te zijn geweest, zoekt hij zichzelf weer op, omzichtig van twee kanten op zichzelf af sluipend. Het gedicht is de verhalende uitbeelding van een gemoedsgesteldheid. Tellegen is een meester in de projectie van psychische noties zoals angst, hulpeloosheid, vervreemding, overgave en verrukking in verhalende poëzie. Opvallend vaak gaat het over verdwijnen, verdriet, dood. Hij laat een appel langzaam verrotten, slaat een mug schuldbewust dood, ontwaart een olifant in de porseleinkast van zijn ziel, ziet zichzelf over een muur klimmen aan de rand van zijn gedachten.
 
Deze gedichten zijn stuk voor stuk – en het zijn er nogal wat – onthutsend scherpe en veelzeggende parabels over menselijke gevoelens en gedragingen. Ze zijn nooit realistisch, altijd grotesk, overtrokken, surreël, absurdistisch (schatplichtig aan Daniil Charms), en altijd in de weer met de taal. Zijn versregels trekken de lezer onontkoombaar het gedicht binnen: ‘Het leven is een zijtak van de liefde’, ‘Een man ontdekte dat liefde niet bestaat’, ‘Zal ik je eens een levensgevaarlijke kus geven?’
 
Het dichterlijk universum van Toon Tellegen is druk bevolkt en bestrijkt letterlijk alles van onze binnen- en buitenwereld. En zoals hij dicht doet niemand dat.

Bibliografie

Poëzie
De zin van een liguster. Querido, Amsterdam, 1980
De aanzet tot een web. Querido, Amsterdam, 1981
Beroemde scherven. Querido, Amsterdam, 1982
De andere ridders. Querido, Amsterdam, 1984
Ik en ik. Querido, Amsterdam, 1985
Mijn winter. Querido, Amsterdam, 1987
In N. en andere gedichten. Querido, Amsterdam, 1989
Een langzameval. Querido, Amsterdam, 1991
Een dansschool. Querido, Amsterdam, 1992
Tijger onder de slakken. Querido, Amsterdam, 1994
Als we vlammen waren. Querido, Amsterdam, 1996
Over liefde en niets anders. Querido, Amsterdam, 1997
Gewone gedichten. Querido, Amsterdam, 1998
Er ligt een appel op een schaal. Selectie van gedichten. Querido, Amsterdam, 1999
Kruis en munt. Querido/Poetry International, Amsterdam/Rotterdam, 2000
Gedichten 1977-1999. Querido, Amsterdam, 2000
De een en de ander. Querido, Amsterdam, 2001
Een man en een engel. Querido, Amsterdam, 2001
Alleen liefde. Querido, Amsterdam, 2002
Wie A zegt. Querido, Amsterdam, 2002
Minuscule oorlogen (niet met het blote oog zichtbaar). Querido, Amsterdam, 2004
Daar zijn woorden. Selectie van gedichten. Maarten Muntinga / Rainbow Pockets, Amsterdam, 2004
. . . m n o p q . . . Querido, Amsterdam, 2005
Wachten op wonderen. Querido, Amsterdam, 2005
Raafvogels. Querido, Amsterdam, 2006
Hemels en vergeefs. Querido, Amsterdam, 2008
Stof dat als een meisje. Querido, Amsterdam, 2009
Schrijver en lezer. Querido, Amsterdam, 2011
De optocht. Querido, Amsterdam, 2012
De werkelijkheid. Querido, Amsterdam, 2015

Proza
Twee oude vrouwtjes. Verhalen. Querido, Amsterdam, 1994
Dora, een liefdesgeschiedenis. Querido, Amsterdam, 1998
De trein naar Pavlovsk en Oostvoorne. Verhalen. Querido, Amsterdam, 2000
Brieven aan Doornroosje. Querido, Amsterdam, 2002
Ze dachten allemaal. Querido, Amsterdam, 2014

Kinderliteratuur (een selectie)
Er ging geen dag voorbij. Querido, Amsterdam, 1984
Misschien waren zij nergens. Querido, Amsterdam, 1991
Bijna iedereen kon omvallen. Querido, Amsterdam, 1993
De verjaardag van de eekhoorn. Querido, Amsterdam, 1995
Misschien wisten zij alles. 313 verhalen over de eekhoorn en de andere dieren. Querido, Amsterdam, 1995
De ontdekking van de honing. Querido, Amsterdam, 1996
Dokter Deter. Querido, Amsterdam, 1997
De genezing van de krekel. Querido, Amsterdam, 1999
Maar niet uit het hart. Querido, Amsterdam, 2002
Pikkuhenki.fQuerido, Amsterdam, 2005
De eenzaamheid van de egel. Querido, Amsterdam, 2006
Post voor iedereen. Querido, Amsterdam, 2007
Ik zal je nooit vergeten. Querido, Amsterdam, 2007
De almacht van de boktor. Querido, Amsterdam, 2007
Morgen was het feest. Querido, Amsterdam, 2008
Het vertrek van de mier. Querido, Amsterdam, 2009
Iederen was er. Querido, Amsterdam, 2009
Het wezen van de olifant. Querido, Amsterdam, 2010
Wat dansen we heerlijk. Querido, Amsterdam, 2010
Het geluk van de sprinkhaan. Querido, Amsterdam, 2011
Het lot van de kikker. Querido, Amsterdam, 2013
Het verlangen van de egel. Querido, Amsterdam, 2014
De tuin van de walvis. Querido, Amsterdam, 2015

Links

In het Nederlands
Tellegen op vpro.nl, tevens geluidsfragementen

In het Engels
Informatie van het Nederlandse Letterenfonds over Tellegen
Tellegen in The Manhattan Review, Volume 11, no. 2, Winter/Spring 2005