Barbara Köhler

Barbara Köhler werd geboren op 11 April 1959 in Burgstädt en groeide op in Plauen. Na de middelbare school werkte ze er eerst in de textielindustrie, daarna in Karl-Marx-Stadt (het huidige Chemnitz) als geriatrisch verpleegkundige en later als belichter bij de schouwburg aldaar. Van 1985 tot 1988 studeerde ze literatuur aan het Johannes R. Becher Instituut te Leipzig en begon zij haar eerste teksten te publiceren in tijdschriften. Na de val van de Muur debuteerde ze in 1991 bij Suhrkamp met Deutsches Roulette, waarna talloze andere publicaties volgen, daaronder met name de bundels Blue Box (1995) en Wittgensteins Nichte. Miscellaneous Writings/Mixed Media (1999).

In 2007 verschijnt Niemands Frau. Gesänge, een herdichting van de Odyssee, waarin dit keer de vrouwelijke personages hun kijk op de gebeurtenissen geven en dus niet langer, zoals Köhler in het nawoord schrijft, ‘in het verhaal figureren alsof ze er niet echt zijn: alleen aanwezig voor hem, voor de held’. Köhlers tekst heeft iets van de oude versificatie behouden, maar het grote geheel is niet langer afhankelijk, zoals bij Homerus, van één enkele verhaallijn. ZIJ herinnert zich dingen anders dan HIJ. Uit die lijnen weeft Barbara Köhler Penelope’s ‘web’. Met deze uitzinnige en nieuwe interpretatie van de Odyssee werd zij onder meer in 2009 bekroond met de poëzieprijs van de Kulturkreis der deutschen Wirtschaft. Het werk wordt alom gezien als een waagstuk, ongeëvenaard in de hedendaagse poëzie.

Sinds 1994 woont Köhler in Duisburg, waar zij ook vertaalt vanuit het Engels en het Frans. Zij vertaalde werk van Gertrude Stein en Samuel Beckett en werd daarvoor zeer geprezen. Maar bij boeken blijft het niet: steeds weer werkt zij samen met beeldend kunstenaars en zet zij multimediale projecten op, met schriftbeelden en tekstinstallaties in de openbare ruimte.

Veel gedichten van Barbara Köhler worden gekenmerkt door subtiele talige verschuivingen. Zo’n verschuiving ontstaat bijvoorbeeld bij het letterlijk nemen of licht veranderen van een uitdrukking: ‘Ik heb niet voor het zeggen. Ik laat het / me gezegd zijn mij bevallen / uitdrukkingen die veranderen’ staat bijvoorbeeld in het gedicht ‘Ontpopping’ te lezen, en dan gaat het behalve om een demonstratie van de methode ook om een poëtische notitie. Hier speelt ook het door Barbara Köhler meer dan eens behandelde en gevarieerde thema een rol: het Ik (op zichzelf teruggeworpen) in de ruimte van de taal.

Het consequente weglaten, dat wil zeggen de afschaffing van de in het Duits gebruikelijke hoofdletters bij zelfstandige naamwoorden en aan het begin van een zin, is een ander ‘wijzigingsprocedé’ dat zij in een aantal gedichten inzet om ambiguïteit te realiseren. Afzonderlijke woorden kunnen nu zus of zo worden gelezen, afhankelijk van de gesuggereerde betekenis. Samen met het ontbreken van interpunctie wordt het zo mogelijk om woorden anders tegenover elkaar te zetten en anders op elkaar te betrekken. In het hoofd van de lezer ontstaan er bij een eerste lezing andere zinnen dan bij een tweede lezing. Of bij een derde lezing.

‘Het gaat zo’n beetje altijd om dubbele bodems,’ aldus Barbara Köhler, ‘het gaat om ongewisse relaties die niet eenduidig zijn maar altijd hun oorsprong vinden in principiële dubbelzinnigheid zoals die ontstaat bij het luisteren, bij lezen, als een manier om verbanden te leggen.’

Barbara Köhler is een meester in het opsporen van en doordringen in dat soort ogenschijnlijke vaagheden in de taal. In het gedicht wordt de desbetreffende vondst afgetast op zijn cognitieve mogelijkheden om de werkelijkheid gedifferentieerd te kunnen vastleggen. Het streven naar kennis, taalbewustzijn en reflectie zijn nauw met elkaar verbonden. In het gedicht ‘Jemand geht’ – dat de scheiding tussen ‘haar’ en ‘hem’ beschrijft – leidt dat er bijvoorbeeld toe dat de semantiek van werkwoorden als ‘weggaan’ en ‘blijven’ nagegaan en onder ogen gebracht wordt om aan te geven hoe zeer ze intermenselijke verhoudingen bepalen. ‘hij kan/ alleen weggaan als ze blijft weet ze / als ze ook gaat zou er geen weg / gaan meer zijn omdat er niets zou / zijn wat blijft maar hoe kan hij dat weten hij draait zich niet eens om’.

Experimenteel schrijven als een middel om de menselijke staat te verkennen en de werelden tot uitdrukking te brengen: Barbara Köhler is op zoek naar een taal die strookt met haar ervaringen en haar visie op de wereld. Zij zoekt, ze speelt, ze schudt de taal net zo lang door elkaar totdat alle combinaties van woorden worden blootgelegd. Ze klopt elk woord af om te zien wat het zegt en wat het verbergt, ze gooit en buigt de zinsdelen om en brengt nieuwe verbanden aan. Zelfs de klanken zijn onderworpen aan deze transformaties en kunnen bijdragen aan de opheldering en verschuiving van de onderlinge betrekkingen: als ze spreekt, slikt ze delen in, combineert ze lettergrepen opnieuw met elkaar of breekt ze open, lijmt ze weer aan elkaar tot de taal haar geeft wat zij ervan verlangt: correspondentie met haar wereld. Bibliography

Poetry
Deutsches Roulette. Gedichte 1984–1989, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1991
Blue Box., Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1995
cor responde, pict. im, Berlin, 1998 (a German-Portuguese poetry cycle with Ueli Michel)
Wittgensteins Nichte. Vermischte Schriften, Mixed Media, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1999
Ungarisches Wasser, exhibited at Lindenau-Museum Altenberg. IG Metall, Frankfurt am Main, 2000  (with Osmar Osten; own text with three photographs by Barbara Köhler)
Niemands Frau. Gesänge, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 2007 (songs; book and CD)
no one's box, edizioni periferia, Luzern / Poschiavo, 2007 (with videos by Andrea Wolfensberger)

In translation
Rondeau Allemagne i inne wiersze, Wydawn, Uniw. Mikołaja Kopernika, Toruń, 2005

Translations
Gertrude Stein, zeit zum essen. eine tischgesellschaft. food, objects and portraits by Gertrude Stein, translated and read by Barbara Köhler, Urs Engeler Editor, Basel / Weil am Rhein, Wien, 2001 (CD with booklet)
Gertrude Stein, Tender Buttons – Zarte knöpft, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 2004 (English/German; translated by Barbara Köhler)
Samuel Beckett, Trötentöne / Mirlitonnades, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 2005

Awards
1990   Literaturpreis der Jürgen-Ponto-Stiftung
1991   Förderpreis zum Leonce- und Lena-Preis, Darmstadt
1992   Förderpreis der Stadt Bad Homburg (Hölderlinpreis)
1994   Förderpreis zum Else Lasker-Schüler-Lyrikpreis
1995   Stadtschreiberin zu Rheinsberg
1996   Clemens Brentano-Literaturpreis der Stadt Heidelberg
1997   Förderpreis des Landes Nordrhein-Westfalen
1997   Writer in Residence Warwick University, UK
1999   Literaturpreis des Ruhrgebietes
2000   Artist in Dialog Universität Witten-Herdecke
2001   Lessing-Förderpreis
2003   Samuel-Bogumil-Linde-Literaturpreis
2005   Internationaler Norbert-C.-Kaser-Preis
2007   Spycher: Literaturpreis Leuk
2008   Joachim-Ringelnatz-Preis
2009   Writer in Residence Oberlin College, Oberlin Ohio US
2009   Poesiepreis des Kulturkreises der deutschen Wirtschaft
2009   Erlanger Literaturpreis für Poesie als Übersetzung

Link
Recordings of Barbara Köhler reading her poems on lyrikline.org